Cuốn sách “Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam” của Trần Ngọc Thêm là một công trình nghiên cứu chuyên sâu, sử dụng cái nhìn hệ thống – loại hình để khám phá và định hình bản sắc văn hóa Việt Nam.
Nội dung chính của cuốn sách bao gồm các phần sau:
Cơ sở lý luận cho cách nhìn hệ thống – loại hình về văn hóa Việt Nam:
Sách bắt đầu bằng việc định nghĩa và phân tích khái niệm văn hóa, cùng với các đặc trưng và chức năng của nó trong xã hội. Nó cũng phân biệt văn hóa với các khái niệm liên quan như văn minh, văn hiến, văn vật.
Cuốn sách đề xuất một hệ thống văn hóa gồm 4 thành tố: văn hóa nhận thức, văn hóa tổ chức cộng đồng, văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên, và văn hóa ứng xử với môi trường xã hội.
Loại hình văn hóa:
Sách tiến hành so sánh các nền văn hóa trên thế giới để tìm kiếm sự đồng nhất và khác biệt, đặc biệt là giữa văn hóa gốc nông nghiệp và văn hóa gốc du mục.
Nó đi sâu vào đặc trưng của hai loại hình văn hóa này, từ địa lý, cách sống, ứng xử với môi trường tự nhiên và xã hội, lối tư duy đến cách tổ chức cộng đồng. Văn hóa Việt Nam được xác định là văn hóa nông nghiệp điển hình, thuộc loại hình trọng tĩnh (sedentary).
Tọa độ của văn hóa Việt Nam:
Sách giới thiệu hệ tọa độ ba chiều để xác định vị trí của văn hóa Việt Nam trong xã hội: thời gian, không gian, và chủ thể văn hóa (nguồn gốc dân tộc).
Về nguồn gốc dân tộc, sách phân tích các nghiên cứu về nguồn gốc của người Việt Nam, nhấn mạnh yếu tố Nam-Á (Austroasiatic) và Indonésien (Austronesian).
Về không gian văn hóa, Việt Nam được xem xét trong bối cảnh khu vực Đông Nam Á, chịu ảnh hưởng từ sông Hồng, sông Mã, và sông Mê Kông, với đặc điểm là một “Đông Nam Á nhỏ”.
Về quan hệ cội nguồn với văn hóa Trung Hoa, sách khẳng định văn hóa Việt Nam là văn hóa nông nghiệp điển hình, nông nghiệp trọng tĩnh, khác với văn hóa du mục của phương Bắc.
Tiến trình văn hóa Việt Nam:
Cuốn sách phân chia tiến trình văn hóa Việt Nam thành 6 giai đoạn chính: văn hóa thời tiền sử, văn hóa Văn Lang – Âu Lạc, văn hóa thời chống Bắc thuộc, văn hóa Đại Việt, văn hóa Đại Nam và văn hóa hiện đại.
Nó phân tích sự phát triển và đặc điểm của từng giai đoạn, bao gồm nguồn gốc nghề nông nghiệp lúa nước, sự hình thành chữ viết cổ của người Việt (chữ Việt cổ thời Đông Sơn) và ảnh hưởng của các nền văn hóa khác như Trung Hoa và phương Tây.
Các triết lý phương Đông về cấu trúc không gian và thời gian của vũ trụ:
Triết lý Âm Dương: Đây là một trong những khái niệm trung tâm của sách, được coi là sản phẩm của tư duy tổng hợp từ nền văn hóa nông nghiệp Nam-Á. Triết lý này giải thích bản chất của vũ trụ và vạn vật, nhấn mạnh sự cân bằng và mối quan hệ giữa các yếu tố đối lập.
Tam Tài (Thiên – Địa – Nhân): Là mô hình ba yếu tố cấu trúc không gian, thể hiện tư duy tổng hợp của người nông nghiệp Việt Nam.
Ngũ Hành: Được xem là mô hình 5 yếu tố cấu trúc không gian, có nguồn gốc từ văn hóa nông nghiệp phương Nam, ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực như màu sắc, vật biểu, hướng.
Bát Quái: Được đối lập với Ngũ Hành, xem là sản phẩm của tư duy phân tích và siêu hình phương Bắc, không mang tính tổng hợp bằng Ngũ Hành.
Lịch và hệ Can Chi: Sách cũng trình bày về lịch Âm Dương (lịch mặt trăng) và hệ Can Chi (lịch Can – Chi) như là những biểu hiện của tư duy Âm Dương và Ngũ Hành trong việc xác định thời gian.
Nhận thức về con người và tổ chức cộng đồng:
Con người được xem là một tiểu vũ trụ, vận dụng triết lý Âm Dương Ngũ Hành để giải thích cấu trúc cơ thể và các mối quan hệ xã hội.
Văn hóa tổ chức cộng đồng của người Việt Nam được mô tả là đời sống tập thể, linh hoạt, dân chủ, và gắn bó với thiên nhiên.
Nhìn chung, cuốn sách cung cấp một cái nhìn toàn diện và sâu sắc về bản sắc văn hóa Việt Nam thông qua việc phân tích các yếu tố lịch sử, địa lý, dân tộc, và các triết lý nền tảng như Âm Dương, Tam Tài, Ngũ Hành, đồng thời so sánh với các nền văn hóa khác để làm nổi bật những đặc trưng riêng biệt./.